Czytelnia Karmel wróć

Wobec życia wiecznego. Chrystokształtność nadziei

Eschatologia powinna być nauką nie tyle o „rzeczach”, co o Oso­bach. O Osobach Boskich i ludzkich, to znaczy o Bogu i człowieku, o ich prowadzącej do zbawienia świata relacji.

Kościół w listopadzie umieszcza uroczystość Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny, a katolicka pobożność i polski obyczaj spra­wiają, że całe dorzecze Wisły i Odry przypomina ogromny znicz lub gigan­tyczny ogród pełen chryzantem. Płomienie i kwiaty są zresztą widzialnym znakiem tego, co głębsze i niewidzialne: tęsknoty i żalu, wdzięczności i spóźnionych po­jednań, modlitwy i miłości. To wszystko czyni z tego czasu wyjątkowo sposobny okres do rozmyślań nad tajemnicą naszego kresu i naszej przy­szłości.

1. W teologii chrześcijańskiej ta dziedzina refleksji zwana jest „eschato­lo­gią”, a termin ten pochodzi od dwóch greckich słów: ta eschata – „rzeczy ostatnie” (przymiotnik eschatos znaczy „ostateczny”) oraz ho logos – „sło­wo, mowa, nauka”. Eschatologia jest więc etymologicznie i dosłownie „nauką o rzeczach osta­tecznych”, czyli o śmierci i zmartwychwstaniu, o po­wtórnym przyjściu Chrystusa i sądzie, o niebie, czyśćcu i piekle. Ale stara nazwa „rzeczy osta­teczne” wprowadza tutaj trochę zamieszania i nieco błęd­nej infor­macji. Bo eschatologia jest nauką teologiczną, czyli w pierwszym rzędzie mówi o Bogu (teo-logia = „nauka o Bogu”). Mówi zaś ona o Bogu to, co jest ważne dla zbawienia człowieka, czyli jest również nauką o czło­wieku w jego relacji do Boga.

Eschatologia więc, jeśli ma być – a powinna! – częścią au­tentycznie chrześcijańskiej teologii, musi być nauką nie tyle o „rze­czach”, co o Oso­bach. O Osobach Boskich i ludzkich, to znaczy o Bogu i człowieku, o ich prowadzącej do zbawienia świata relacji. Zasada prymatu osoby nad rzeczą jest ważna również tutaj, w eschatologii, czyli w szukaniu teologicz­nego uzasadnienia dla nadziei jako ostatecznej prawdy o przyszłości człowie­ka i świata.

Bo eschatologia jest głównie teologią nadziei. Nie jest tym, za co się ją czasami bierze: nie jest thrillerem z chrześcijańskimi rekwizytami w tle ani tym bardziej horrorem, ani też melodramatem z happy endem. Nie jest rów­nież czymś w rodzaju science fiction dla wierzących prostaczków. Nie jest futurologią ani „gdybologią”, ani zbiorem powiastek o duchach i stra­szy­dłach. Nie jest zbiorem reportaży „stamtąd”, „z drugiej strony czasu”; nie jest datowaniem końca świata. W ogóle nie jest zręcznym maskowaniem nie­wiary w niepojętość Boga, czyli nie jest udawa­niem, że wiemy na temat naszej pozaziemskiej przy­szłości więcej, niż Bóg zechciał nam objawić.

Nie jest też eschatologia ani kijem („będziesz niegrzeczny – pójdziesz do pie­kła”), ani marchewką („bę­dziesz grzeczny – pójdziesz do nieba”) dla dzieci małych i dużych. Nie jest ona również w żadnym wypadku głupawym opty­mizmem bez głębszych podstaw czy to w wersji polskiej („jakoś to będzie”), czy lewicowo-globalnej („istnieje stały postęp i idziemy ku świetlanej przy­szłości rodzaju ludz­kiego”). Bo taki optymizm z niezwykłą łatwością i histo­ryczną regularnością zamienia się w najczarniejsze odmiany rozpaczy.

Zaś chrześcijańska eschatologia jest teologią nadziei. Nie jest „religijną odmianą złudzeń”, które prędzej czy później zostaną skruszone przez czas i rozwój nauki, ale teologią nadziei o fundamencie trwalszym niż doczesność i przemijanie, fundamencie osadzonym w tym, co wieczne i nadprzyrodzone. Co jest zresztą zgodne z najgłębszymi pragnieniami i intuicjami człowieka, które wynieśliśmy „z Domu” (Domu Ojca, skąd pochodzimy), a które odci­snęły na kruchej glinie naszego bytu palce Stwórcy-Miłości:

(…) cokolwiek robimy,
Pragnąc, kochając, posiadając, cierpiąc,
Jest zawsze tylko tymczasem,
Bo musi gdzieś być inne, prawdziwe i stałe. (Cz. Miłosz)

Ale prawdziwa i stała, wieczna i nie do utracenia, nieskończenie szczę­śliwa miłość nie jest osiągalna – jak uczy chrześcijaństwo – obok konkretu życia czy też zamiast kruchej i śmiertelnej doczesności. To byłoby właśnie złudzeniem i fałszem, niszczącą nieprawdą, sekciarskim (np. Świadkowie Jehowy) bądź ideologicznym (marksizm) budowaniem raju na ziemi (w grun­cie rzeczy jest to zawsze nie budowa raju, ale wieży Babel i „domu na pia­sku”). Byłoby to też jawną bądź zakamuflowaną pogardą dla doczesności, nieskończenie obcą chrześcijaństwu, które jest „religią uziemioną” dzięki tajemnicy Wcielenia.

Zatem nigdy obok i nie zamiast realiów życia – powta­rza chrześcijaństwo; prawdziwa nadzieja naśladuje paschalność „ruchu chry­stologicznego” i z niego się bierze – zmartwychwstaje się z krzyża. O tym właśnie mówi prawda Biblii: jej księgi wychodzą „od codziennego doświad­czenia «kruchości» życia oraz od stwierdzenia niebezpieczeństw, jakie mu zagrażają. Sprzeczności egzystencji stanowią wyzwanie dla wiary i domagają się odpowiedzi z jej strony. (…) doświadczając ułomności ludzkiej egzysten­cji, Jezus urzeczywistnia pełny sens życia” (Evangelium vitae).

2. „Uchrystusowiona” wszechmocna Miłość Boga jest podstawą „nadzie­jorodnego” sensu. Tylko Ona, nic innego i nikt inny. Nadzieja albo jest da­rem Boga, albo nie ma jej wcale. „Bóg jest «ostatnią rzeczą» stworzenia” – pisał Hans Urs von Balthasar w zakończeniu Theodramatik – „Jest On nie­bem jako zdobyty, piekłem jako utracony, sądem jako egzaminujący, czyść­cem jako oczyszczający. On jest Tym, w którym to co przemijające umiera i Tym, przez którego, ku któremu i w którym to co przemijające – zmar­twychwstaje. Ale jest On w tym wszystkim Kimś, kto się oddał całkowicie doczesnemu światu w swoim Synu Jezusie Chrystusie, który jest widzialnością Boga i tym samym wcielonym uosobieniem «ostatniej rzeczy»”.

Bóg nie jest neutralny. Bóg Jezusa Chrystusa jest po stronie człowieka. Stąd nadzieja: wszechmocna Miłość jest po mojej stronie. Nie rzeczy są więc treścią eschatologii i podstawą chrześcijańskiej nadziei, ale Bóg. I to nie „jaki­kolwiek bóg”, ale Bóg objawiający się w Jezusie Chrystusie i przez Niego objawiony.

Stąd też chrystokształtność chrześcijańskiej nadziei i chrystocentryzm naszego myślenia o tym, co „po tamtej stronie”. Wiara jest zgodą na powtó­rzenie losu Chrystusa w Chrystusie, czyli w głębokiej więzi z Nim. Jest też wiara stałym oczyszczaniem naszego myślenia o przyszłości, oczyszczaniem z iluzji, które podsuwają nam nasze słabości, grzechy, cierpienia, utrapienia życia, nasza pozbawiona pełni poznania kondycja stworzeń.

Otwórzmy Ewangelię. Oto Żydzi karmią swoją nadzieję czekaniem na „mesjasza politycznego”, czyli na wysłańca Boga, który poprowadzi naród do skutecznego powstania przeciwko rzymskiemu okupantowi. To była ilu­zja… Nadzieja miała mieć większy zasięg i inny kształt. Chrystus okazał się być i wysłańcem Boga, i samym Bogiem, a wyzwolenie, które przyniósł, dawało wolność najgłębszą z możliwych, przerastającą pragnienia podbitego kraju i będącą nie do spętania kajdanami jakichkolwiek gnębicieli.

Albo inna karta sporu o prawdę nadziei z ewangelicznych czasów. Oto rabini i prorocy nauczają, że rzymska niewola jest skutkiem grzechów Izraela. Nawróćcie się, a będzie wam wrócona wolność; przestaniecie być pro­wincją rzymską, a staniecie się królestwem Jahwe – nauczają. Pierwsze zda­nia Markowej ewangelii odwracają to wyłącznie ludzkie (choć jakże „poboż­ne”…) myślenie o nadziei: „Czas się wypełnił i bliskie jest królestwo Boże. Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię!” – woła Chrystus (Mk 1,15). Co znaczy: królestwo Boże jest darem Boga ofiarowanym wam we Mnie. Wasze nawrócenie jest skutkiem przyjęcia owego daru, a nie jego przyczyną.

Człowiek nie „ściąga” Boga w swój świat przez swoją świętość. Jest dokład­nie odwrotnie: człowiek może być święty, bo zbliżył się do niego Bóg. Czyli: nadzieja na trwałe królowanie Boga we mnie (w nas, w świecie) nie zależy od moich ułomnych wysiłków (ich „sku­teczność” jest skutkiem łaski Bożej i owocem współpracy mojej wolności z nią), ale od Boga. Stąd nasza pew­ność: budujemy na Bogu-Na­dziei, a nie na złudzeniach.

Albo jeszcze inna karta tamtego sporu. Ten świat jest jedynie zły i grzesz­ny, poddany bez reszty władzy szatana – odzywały się na biblijnych kartach głosy „czystych”. Musi on ulec zagładzie, by na jego gruzach mógł Bóg zbudować swoje Królestwo. Królestwo Boże, czyli wasza nadzieja, jest bliżej i dalej niż myślicie – głosił Jezus. Bowiem „królestwo Boże jest wśród was” (por. Łk 17,21), ale też istotą modlitewnego wołania do Ojca pozostaje prośba „Przyjdź królestwo Twoje!” (por. Mt 6,10).

Bo królestwo Boże, czyli nasza nadzieja „już” jest i „jeszcze nie” jest jednocześnie. Już i jeszcze nie… Jeśli dziś rano, uczestnicząc w Eucharystii, spożyłem Ciało i Krew Pańską, to jestem w stanie „nadziei spełnionej” – nieba. Bóg i ja tworzymy wspólnotę kochających się osób, obejmującą siostry i braci – i niebo nie będzie niczym innym ani niczym więcej. A więc „już”… Ale też nadal podlegam przemija­niu i cierpieniu, dalej rozumiem niewiele i grzeszę sporo, i nie widzę Boga „takim, jakim jest” (1 J 3,2). A więc „jeszcze nie”…

3. Ale z Chrystusem, Emmanuelem, czyli „Bogiem bliskim” – już tak, już smakuję przyszłe owoce nadziei. Z Niego siła. I pewność. Że warto rozdawać siebie, że nie trzeba kur­czowo trzymać się rzeczy, że zmarszczki widziane przed chwilą w lustrze i coraz częstsze wizyty w aptece, nieuchronne zwia­stuny mojej śmierci, nie są ostateczną prawdą o mojej przyszłości.

Z Niego nadzieja. Jest ona pokorna, prosta, niezawodna, serdeczna. Ma kształt Chrystusa: „Ani Pismo Święte, ani teologowie nie rzucają wystarcza­jącego światła, by można było w pełni opisać przyszłe życie po śmierci. Chrześcijanin powinien mocno przyjąć dwa istotne punkty. Z jednej strony powinien wierzyć w zasadniczą ciągłość, jaka zachodzi dzięki mocy Ducha Świętego między obecnym życiem w Chrystusie i życiem przyszłym (miłość jest prawem Królestwa Bożego i właśnie nasza miłość tu, na ziemi, będzie miarą naszego uczestnictwa w chwale Nieba).

Z drugiej natomiast strony powinien dobrze zrozumieć, że istnieje wielka różnica między życiem obec­nym i przyszłym, ponieważ ekonomia wiary ustąpi ekonomii pełnego świa­tła: będziemy razem z Chrystusem i «ujrzymy Boga» (por. 1 J 3,2). Na tych obietnicach i przedziwnych misteriach opiera się w sposób istotny nasza nadzieja. Jeśli nie może tam dotrzeć nasza wyobraźnia, to nasze serce lgnie tam spontanicznie i całkowicie”.

Podczas gdy pisałem ten tekst, zadzwonił telefon. Straszna wiadomość: zmarł mój bardzo bliski przyjaciel, trzydziestojednoletni ksiądz. Po wielu operacjach, pomimo żarliwych modlitw: wszyscy Go kochaliśmy. Więc mo­dlimy się nadal wiernie, ufając Nadziei, która jest większa niż nasz rozum i nasza wyobraźnia. Lgniemy do niej sercem całkowicie i powtarzamy za Pio­trem: „Panie, do kogóż pójdziemy? Ty masz słowa życia wiecznego” (J 6,68).

Photo by Lisa Yount on Unsplash

ks. Jerzy Szymik

(ur. 1953 r.) kapłan archidiecezji katowickiej, teolog i poeta; profesor nauk teologicznych, wykłada teologię dogmatyczną. Autor przeszło 50 książek naukowych, poetyckich, eseistycznych.ronił doktorat w Theresianum (Rzym) w 1993 r. na temat San Juan de la Cruz: Ascesis y comunión con Dios. Wykłada teologię i historię duchowości na Wydziale Teologicznym San Dámaso w Madrycie oraz w Instytucie San Esteban w Salamance. Oprócz licznych artykułów w czasopismach, opublikował Negación y plenitud en San Juan de la Cruz, 1995.