Duchowość św. Teresy od Jezusa Cz. 1. Teresa od Jezusa: mistrzyni duchowa na dzisiejsze czasy

25 września, 2020

Duchowość terezjańska: doświadczenie i doktryna

To wprowadzenie doktrynalne do pism św. Teresy chce spełnić rolę pomostu przerzuconego między współczesnym czytelnikiem, który ze swojego brzegu pragnie wstąpić w progi zamku wewnętrznego Teresy, wczuć się w jej osobowość i wniknąć w jej pisma a samą Świętą, przemawiającą swoimi pismami do niego. Autor tych stron pragnąłby służyć jako przewodnik każdemu, kto zechce zgłębić duchowość Świętej, choć jest przekonany, że ona sama będzie najlepszą przewodniczką na drodze zrozumienia jej doktryny. Autor jest tez pewien, że od pierwszego spotkania ze Świętą każdy poczuje ciepło jej przyjaznego głosu, który wprowadzi go w tajniki jej życia, którego centrum stanowi Bóg. Wzbudzi ona nieznane dotąd echa w duszy tego, kto ją czyta, a kogo łagodnie zaprasza, aby stał się przyjacielem Boga według tego samego stylu, w jakim opisuje swoje doświadczenia.

Przedstawiamy tutaj w krótkim streszczeniu podstawowe pojęcia, które mogą posłużyć współczesnemu czytelnikowi w zrozumieniu przesłania terezjańskiego św. Teresy: znaczenie jej duchowej wartości dla Kościoła, niepowtarzalność i wagę jej świadectwa, podstawowe rysy jej duchowości, którą nacechowane są wszystkie jej podstawowe dzieła. Tym sposobem przygotowujemy grunt pod szczegółowe wprowadzenie do każdej z ksiąg Teresy.

Obecność i ciągłość nauczania

Kto śledził z uwagą publikacje o tematyce terezjańskiej na przestrzeni ostatnich kilku dziesięcioleci, odczuwa jej nieustanną, dyskretną i znaczącą obecność w literaturze duchowej naszej epoki. Wśród fal owej współczesnej literatury ducha, będących pod wpływem gwałtownych i nieraz nieoczekiwanych zawirowań chrześcijańskiej wrażliwości, pisma Teresy utrzymują się wciąż na powierzchni, pozyskując coraz to nowe obszary wpływów i przenikając w nowe kręgi kulturowe. Minęło już ponad trzydzieści lat od wzruszającej chwili ogłoszenia doktoratu terezjańskiego. Nakreślono wówczas, w tonach niewolnych od triumfalizmu, pozytywny bilans obecności świętej Teresy w duchowości minionych i obecnych czasów. Była to szczególna okoliczność, ponieważ doktorat ten był pierwszym oficjalnie uznanym doktoratem kobiety w Kościele. Na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci XX wieku poczyniono jeszcze inne podsumowania obecności przesłania terezjańskiego. Nie będziemy tutaj powtarzać tego, co zostało już na tysiąc sposobów wypowiedziane[1]. Bilans tekstów powstałych na temat doktoratu był pozytywny pod każdym względem, przede wszystkim jeśli wziąć pod uwagę inne wydarzenia o podobnej wadze: wystarczy poczynić porównanie z bliźniaczym doktoratem świętej Katarzyny Sieneńskiej, aby dostrzec, że literatura o Teresie jest wyjątkowo żywotna i wciąż się rozwija. Przyczyniły się do tego szczególne okoliczności, jak na przykład odnowione zainteresowanie figurą Świętej, związane z obchodzoną w 1982 r. 400-setną rocznicą jej śmierci. Okazja ta posłużyła w sposób wyjątkowy pogłębieniu jej przesłania, co widać doskonale po ówczesnej bogatej twórczości doktrynalnej[2].

Dziś, wkroczywszy już w trzecie tysiąclecie życia chrześcijańskiego, możemy zadać sobie pytanie: w czym zawiera się siła pism Teresy na tle literatury duchowej po ponad trzech dekadach od ogłoszenia jej doktoratu kościelnego?

Musimy powiedzieć przede wszystkim, że rytm publikowania pism Matki nie uległ spowolnieniu. Zostały opracowane nowe wydania fotograficzne i ukazały się reprodukcje jej własnoręcznych manuskryptów (Księga Życia, Twierdza wewnętrzna, Księga Fundacji); zostały udoskonalone i oczyszczone z późniejszych naleciałości wydania w języku kastylijskim, dokonano nowych tłumaczeń na wiele języków, ukazały się nowe opracowania doktrynalne. Ostatnie lata przyniosły nam radosne i zaskakujące odkrycie nowych manuskryptów. Nie zabrakło książek zawierających syntezę historyczną i doktrynalną. Na płaszczyźnie językowej posiadamy monumentalne wydanie Konkordancji jej pism[3]. Dysponujemy dzisiaj również Słownikiem świętej Teresy[4]. Można znaleźć, przynajmniej w języku hiszpańskim, dobre wprowadzenia do jej dzieł. Poddano badaniom i wyjaśniono problemy natury historycznej odnoszące się do jej biografii. Podtrzymano trwałe pragnienie dialogu doktrynalnego między terezjańskim doświadczeniem mistycznym a różnymi dziedzinami teologii, duchowości i życia oraz obszarami, które są przedmiotem szczególnej troski Kościoła na progu trzeciego tysiąclecia, takimi jak dialog międzyreligijny, psychologia mistyki czy badanie symboliki religijnej i mistycznej związanej z wielorakim doświadczeniem religijnym naszych czasów. Nieomal brak tematu, którego nie poruszyłby ten czy inny badacz doktryny św. Teresy[5].

Bogata bibliografia nie jest, rzecz jasna, jedynym wyznacznikiem terezjańskiej obecności w dzisiejszym Kościele. Obecność ta wyraża się bezpośrednio w życiu dzisiejszych chrześcijanin, bo jeśli ukazują się nowe wersje wydań pism Świętej, to dlatego, że wciąż odnawiają się pokolenia czytelników. I choć ten ukryty, współczesny dialog Matki umyka naszemu postrzeganiu i nie jest wystarczająco udokumentowany, to wszystko wskazuje na to, że obecność Teresy jest intensywna w życiu wielu osób, które potrzebują spotkania z pogłębioną duchowością.

Jest we mnie silnie ugruntowane przekonanie, że Teresa od Jezusa znalazła w chrześcijanach drugiej połowy XX wieku swoich najlepszych egzegetów. Jej prorockie świadectwo nie zostało zrozumiane w całej swojej pełni przez czytelników należących do epok poprzednich. Przez długi czas narzucano pewne barokowe wyobrażenie o Teresie i dominowała stronnicza interpretacja jej przesłania. Wraz z odnową teologiczną naszych czasów i wraz z odnowionym humanizmem XX wieku, dzisiejszego człowieka wiąże z Teresą nowa i szczególna harmonia życiowa. Rozległe przestrzenie doktryny spulchnione przez Sobór Watykański II i przez teologię posoborową, dają dzisiejszemu chrześcijaninowi okazję do odtworzenia wierniejszego obrazu zawierającego sens jej doktryny. Dlatego też, podczas gdy Kościół kroczy do przodu i zabierają w nim głos, jedne po drugich, coraz to nowe formy duchowości, Teresa od Jezusa pozostaje trwałym punktem odniesienia i nadal jest jedną ze świętych najczęściej cytowanych w dziedzinie duchowości i mistyki.

Już pięć lat po doktoracie terezjańskim, w roku 1975, odnajdujemy w Magisterium Kościoła dwie wzmianki odnoszące się do osoby świętej Teresy. Pierwszą poczynił Paweł VI w swojej Adhortacji apostolskiej o radości chrześcijańskiej Gaudente in Domino, gdzie w części IV, zatytułowanej Radość w sercu Świętych, wyróżnia się wśród świadków radości chrześcijańskiej Teresę od Jezusa. Drugą jest wskazanie Konferencji Episkopatu Stanów Zjednoczonych w liście o ruchu charyzmatycznym, w którym mówi się do członków tego typu grup modlitewnych o konieczności kroczenia po ścieżce doktryny i przykładu wielkich mistrzów duchowych Kościoła: Grzegorza Wielkiego, Ignacego z Loyoli, Jana od Krzyża i Teresy od Jezusa[6]. To drugie odniesienie jest ważne ze względu na pochodzenie i okoliczności, w których powstaje: uznaje się autorytet i aktualność Świętej wobec ruchu duchowego całkowicie współczesnego i to na obszarze kulturowym, na którym jej obecność nie była dotychczas szczególnie zauważana. Ta wypowiedź biskupów była też jedną z pierwszych prób konfrontacji doktryny terezjańskiej z nowymi prądami duchowości w Kościele posoborowym.

Obchody 400-setnej rocznicy śmierci Świętej stały się okazją do wskazania na jej doktrynalny autorytet zarówno przez papieża Jana Pawła II – szczególnie w czasie jego pielgrzymki do Hiszpanii, w Ávila i w Alba de Tormes – jak i przez innych członków Kościoła, wśród których duży udział o charakterze teologicznym należy do pasterzy, teologów i pisarzy.

Nie umniejszając zainteresowania Świętą, a mając na uwadze jedynie jej żywotność jako nauczycielki duchowości w Kościele, możemy wspomnieć o jej wpływie na niektóre tematy z tej dziedziny na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci. Świadczy o tym dokument Kongregacji Doktryny i Wiary Orationis formas, o wybranych aspektach medytacji chrześcijańskiej, noszący datę zatwierdzenia 15 października 1989 roku, czy też jej dyskretna acz ważna obecność u boku innych świętych w Katechizmie Kościoła Katolickiego – to jeśli cytować tylko niektóre najważniejsze fakty. Nie przeszły także niezauważone obchody 25 lat doktoratu Świętej w 1995 roku, którym to obchodom towarzyszyły liczne publikacje, Kongres terezjański o Twierdzy wewnętrznej w Ávila i ważna wystawa pokazana w tamtejszej katedrze, zatytułowana znacząco Twierdza wewnętrzna[7].

W ostatnich latach rośnie na całym świecie liczba katedr uniwersyteckich, zajmujących się badaniami nad doktryną terezjańską, a także jej nauczaniem, silniej też przenika w środowiska świeckie literatura i studium jej duchowego doświadczenia.

Ten pobieżny bilans retrospektywny skłania nas do stwierdzenia, że magisterium terezjańskie jest dla dzisiejszych chrześcijan wciąż jeszcze żywe. Nie pragnąc w żaden sposób formułować oceny tej, tak złożonej, sytuacji, w jakiej znajduje się Kościół nam współczesny, z jego cieniami i blaskami, musimy jednak stwierdzić, że jesteśmy świadkami narodzin wielu różnorodnych ruchów duchowych, istnienia wielkiego zapotrzebowania na duchowość, odnowionego pragnienia modlitwy i nowego, mającego swoisty charakter, zainteresowania mistyką. Teresa i Jan od Krzyża zostali wprowadzeni przez wielkie wrota trzeciego tysiąclecia poprzez wskazanie na ich nauczanie o modlitwie, zawarte w encyklice Jana Pawła II Novo millenio ineunte.

Jako świadek i badacz ruchów duchowych we współczesnym Kościele, chciałbym ukazać znaczenie postaci Teresy dla tych właśnie nowych sił, które miały moment swego wielkiego blasku podczas gremialnego zlotu w dniu Pięćdziesiątnicy 1998 roku. Ich obecność jest dzisiaj oczywista, a także dojrzalsza niż kilkadziesiąt lat temu, i w obliczu przyszłości są nadzieją dla duchowej drogi Kościoła oraz bodźcem do wnikliwego poznawania wciąż aktualnych przesłań świętych. Interesuje nas tu tylko jeden fakt. Prawie wszystkie ruchy duchowe, będące drogą i wyrazem doświadczenia religijnego, czują potrzebę konfrontacji z klasycznymi mistrzami ducha, a wśród nich i ze świętą Teresą od Jezusa. Może to właśnie ci chrześcijanie, którzy czytają lub będą czytać Świętą, urzeczywistnią w praktyce jej doktrynę i zinterpretują ją w świetle nowego duchowego doświadczenia. Tak jawi się nam dzisiaj możliwość ponownego odczytania Teresy według jednego z kryteriów, na które autorka najczęściej wskazywała: doświadczenia duchowego. Rozumie ją, kto sam go doświadcza[8]:

Rozumie to, kto ma w tych rzeczach niejakie doświadczenie […] niechaj Pan raczy doświadczeniem oświecić oczy tych, którzy to czytać będą, jakkolwiek by ono było niewielkie, przy pomocy jego zaraz zrozumieją.
Księga życia 12,5

Bardzo to trudna rzecz, dokładne określenie tego, co bym tu chciała wam wytłumaczyć, komu do zrozumienia objaśnień moich nie przyjdzie w pomoc własne doświadczenie (Twierdza wewnętrzna.
Twierdza wewnętrzna 1,1,9

Na tle owych ruchów widzimy naszą epokę, egzystencjalną i żywiołową, dotkniętą już znamieniem postmodernizmu, której nieobce jest pragnienie religijnego doświadczenia z towarzyszącą mu wrażliwością, podsycaną poprzez liczne drgnienia współczesnego życia i przez psychologię oraz duchową otwartość ludzi łaknących silnych doświadczeń. Poszukiwanie duchowego doświadczania nie jest domeną samej tylko młodzieńczości: wszyscy zanurzeni jesteśmy w tej problematyce. Informacje o tym dochodzą do nas za pośrednictwem technik komunikowania o charakterze osobowym i społecznościowym. Bez duchowej wstydliwości właściwej poprzednim okresom, dzisiejsi chrześcijanie odkrywają przed innymi swoje życie duchowe, posługując się w tym celu nowym rodzajem literatury duchowej, na którą składają się świadectwa, wywiady, dzienniki, „wyznania wiary” i publiczne zwierzenia. W obrębie tego nowego gatunku literackiego, w którym aż się roi od powierzchowności, duchowej miernoty i obnażania się duchowego – środków tak bardzo cenionych przez teatralne trybuny oraz przez miłośników wystawiania wszystkiego na pokaz – pisma terezjańskie nie mają godnych siebie rywali zarówno pod względem właściwej im głębi, wybornej formy, jak i szczerej pokory oraz chrześcijańskiego bogactwa.

Innym znamieniem współczesności jest odnowione zainteresowanie modlitwą, o którym świadczy istnienie wielu propozycji jej doświadczenia i mnożenie się w łonie Kościoła przeróżnych grup. Kto wybiera przygodę osobistej modlitwy, zawsze zwraca się ku Teresie jako doświadczonej mistrzyni, zwłaszcza gdy przekracza barierę form, aby przeżywać modlitwę, porównując ją do działania soczewki, w której skupia się całe doświadczenie chrześcijańskie. W ten sposób duchowe nauczanie Teresy odzyskuje dzisiaj przewodnią rolę względem tych wszystkich, którzy, tak jak ona, szukają spotkania z Bogiem oraz takiej z Nim wspólnoty, która będzie w stanie zawrzeć w sobie i przemienić z siłą oraz z dynamizmem całą ich egzystencję.

Pośród grup modlitewnych na szczególną uwagę załuguje fenomen odnowy w Duchu. Nie zamierzając oceniać go czy porównywać z doświadczeniem terezjańskim, chciałbym uwypuklić tylko jeden szczegół. W rozkwicie charyzmatów i wśród przeróżnych owoców oraz doświadczeń modlitwy w tych grupach, od wylania Ducha aż po uzdrowienia o charakterze fizyczym czy psychicznym, przykuwają uwagę niezwykłe zjawiska dotykające życia duchowego i uwiarygodniają się na nowo pewne fakty, które dotąd źle nastawiały do siebie człowieka współczesności. Tym sposobem zostają na nowo docenione i namaszczone krzyżmem „bycia na czasie” całe stronice pism świętej Teresy. Dotąd podziwialiśmy je jedynie dla ich okazałej i wzniosłej formy. Uznawaliśmy je równocześnie za zbyt odległe od chrześcijańskiego doświadczenia, jeśli wręcz nie podejrzewaliśmy ich o skrzywienia natury psychologicznej czy też o bycie wytworem pewnej epoki oraz kultury naznaczonej naiwnością i zacofaniem, w której to łatwowierność i siła wyobraźni były zaczynem nadzwyczajnych zjawisk doświadczenia mistycznego.

Możliwe jest też w dzisiejszym Kościele ponowne odczytanie pism Świętej na bazie silnego doświadczenia duchowego koncentrującego się na modlitwie i na mocnym zapotrzebowaniu na formy życia religijnego o charakterze osobistym oraz wspólnotowym.

Na koniec wspomnijmy, jak nowe horyzonty dialogu międzyreligijnego, nowe zainteresowanie mistyką na wszystkich jego poziomach sprawiają, że pisma Teresy stają się widzialnym znakiem i świadectwem mówiącym na sposób ludzki i w literackich formach o zdolności, którą posiada człowiek capax Dei do głębokiego przeżywania religii. Jedną z zaskakujących nowości ostatnich dziesięcioleci było wprowadzenie do studiów terezjańskich badań porównawczych mających za przedmiot doświadczenie duchowe obecne w wielkich religiach, szczególnie w islamie i w hinduizmie. Podobieństwa symboliki i sposobów wysławiania się Teresy z tymi, których używali najznamienitsi przedstawiciele i świadkowie owych religii, wywierają pod każdym względem silne wrażenie[9].

W poszukiwaniu nowych bogactw doktryny

Naszej epoce przypisana jest zasługa „odkrycia” świętej Teresy, a lektura jej dzieł przyniesie nowym pokoleniom jeszcze wiele radosnych niespodzianek. Nie dlatego, aby miały zostać odkryte jakieś nowe jej pisma, ale dlatego, że bardziej szczera duchowa wrażliwość pozwoli wydobyć z pism Świętej nowe skarby. W rzeczywistości, najbardziej prestiżowe terezjańskie opracowania naukowe ukazały się w ostatnich dekadach XX wieku. Takie tematy jak wartość i sens doświadczenia mistycznego Świętej w Kościele, jej personalistyczne postrzeganie łaski, jej przeżywanie tajemnicy Kościoła – zostały z należytą im uwagą potraktowane dopiero w ostatnich latach, jako owoc nowej duchowej i teologicznej wrażliwości.

Również inne tematy stały się przedmiotem pogłębionych studiów, jak na przykład osoba Chrystusa, doświadczenie Ducha Świętego, mistyczne doświadczenie trynitarne, droga duchowego oczyszczenia i uwolnienia, wspólnotowe znaczenie duchowości terezjańskiej, jej nauczanie o posłuszeństwie na polu życia zakonnego i w szerszym kontekście Kościoła, z przynależnymi do niego napięciami i konfliktami, uległością i dialogiem. Został dowartościowany ewangeliczny charakter Teresy, jej sposób bycia kobiecy i feministyczny, jej niemal nieświadome zakorzenienie w Biblii, waga tego, co ludzkie w duchowości i w doktrynie Świętej, społeczny wymiar jej przesłania. Wiele jest nowych obszarów, które otwierają się przed badaczami, nowych ścieżek uwrażliwiających czytelnika na radosne odkrycia, którymi usiana jest pogłębiona lektura pism Świętej.

Taki jest wkład, który nasza epoka może ofiarować w celu pełniejszego pojęcia idei Teresy opierając się na bogatszej, odnowionej zarówno u źródeł, jak i w stylu wrażliwym na przeżywanie tajemnicy, teologii. Narzuciliśmy lekturze Świętej zbyt dużo prefabrykowanych schematów, ograniczając w ten sposób percepcję jej przesłania, które jest bogate jak samo życie. Nie popadając jednak w skrajność narzucania obecnie naszych przemijających schematów i upodobań, możemy poddać się wpływowi treści zawartych w całościowo pojętej doktrynie Teresy, nie pomijając przy tym jej historycznych ograniczeń, które oddalają ją od naszego, związanego z obecną chwilą, doświadczenia. Nie należy powierzchownie kreować Teresy na „prorokinię” Soboru Watykańskiego II, jak to się dziś powszechnie czyni z każdą duchową osobowością średniej postury, ale nie należy też z góry wykluczyć, że u Teresy od Jezusa może być obecna wrażliwość na pewne tematy, które wczoraj niewiele albo i nic nikomu nie mówiły, a dzisiaj są miernikiem chrześcijańskiej duchowości.

Tematy, albo klucze do interpretacji, które zakładają istnienie nowej duchowej wrażliwości – jak powrót do Ewangelii, życie liturgią, zmysł wspólnotowy, miłość braterska, człowieczeństwo Chrystusa, miłość do Kościoła, otwartość na świat, uwaga zwrócona na osoby wykluczone, dowartościowanie kobiety w Kościele i w społeczeństwie – odnajdują w Świętej nieoczekiwany oddźwięk. Zostają na nowo docenione teksty nieomalże zapomniane i wizja duchowości terezjańskiej zostaje uczyniona bardziej rozległą.

Ten nowy sposób wartościowania jest konsekwencją położenia nacisku na pewne tematy i klucze do lektury o charakterze teologicznym i duchowym. Troska o uczynienie aktualną postaci świętej Teresy czy też o skonfrontowanie jej doświadczenia z niepokojem współczesnego człowieka, okazała się owocna i bogata w niespodzianki. Chciałbym przytoczyć pewne osobiste świadectwo. Nieraz odczytywałem na osobności, czy też w szerszym gronie, całe stronice Świętej. Pogłębiona lektura, odpowiednia interpretacja, uwaga zwrócona na fragment biblijny czy też komentarz psychologiczny sprawiały, że nawet osoby przyzwyczajone do czytania Świętej odnosiły wrażenie jakby tekstu Teresy słuchały po raz pierwszy.

Gdzie szukać korzeni tajemnicy owej możliwej do konstatacji zgodności zachodzącej między współczesnym czytelnikiem a mistyczką sprzed czterech stuleci? Niewątpliwie w samym charakterze przesłania terezjańskiego jako sprawozdania, relacjami z fundamentalnego ludzkiego i chrześcijańskiego doświadczenia.

Dzięki ogromnej wyrazistości, Teresa pozwala każdemu na zestrojenie się z nią poprzez całkowicie autentyczne i głębokie doświadczenie ludzkie, pozbawione konwencjonalnych filtrów czy teorii powiązanych z daną epoką, dalekie od tworów wyobraźni; doświadczenie, którego świadectwo dochodzi do nas z głębi, a nie tylko z obrzeża jej jestestwa, i które jest wyrazem życia zaangażowanego aż po swój rdzeń w to, o czym opowiada. Do tego jest to doświadczenie chrześcijańskie. Poczynając od samych fundamentów wiary Teresa zestraja się z treścią naszej chrześcijańskiej egzystencji i mówi nam o tej samej rzeczywistości: Boga, Chrystusa, łaski, modlitwy, krzyża, miłości… Jako kobieta i jako chrześcijanka, która w głębi doświadczyła i dokonała syntezy swojej wiary oraz swojego życia, Teresa prowadzi z nami dialog na tym samym gruncie wiary i życia chrześcijańskiego.

Współczesny chrześcijanin jest szczególnie uprzywilejowanym czytelnikiem pism terezjańskich, ponieważ ma do dyspozycji szersze kategorie teologiczne i posiada większą wrażliwość duchową. Na pewno – to co nas od Teresy dzieli – nadal pozostaje. Przede wszystkim jest to jej wyjątkowość. Niezwykłe przeżycia mistyczne Teresy nie są naszymi przeżyciami. Jest też dystans w kategoriach psychologicznych i w czasie, który oddala nas od jej pism, jej szczególny styl oraz to, do kogo adresowała swoje słowa, jej język i szata literacka. Inteligentny czytelnik nie będzie jednak oczekiwał od Teresy tego, czego ona sama nie może dać, ani nie cofnie się w obliczu pierwszych trudności językowych czy tematycznych. Musi zaakceptować jej osobiste świadectwo, pozwolić, aby ono przemówiło i przeniknęło do jego wnętrza; musi zaakceptować uciążliwą drogę odkrywania ścieżek, głęboko schowanych w samym sobie, w poszukiwaniu Boga i skarbów Jego łaski. Teresa zaznajomi go z podstawowymi i nietracącymi nigdy na aktualności wartościami chrześcijańskimi, ale jednocześnie wzbudzi w nim nowe drgnienia duszy, poznanie osobistych znaczeń, nieznanych przedtem zastosowań, podobnie do tego, czego Słowo Boże dokonuje w każdej epoce.

tłum. Karol Milewski OCD

Przeczytaj także:

Cz. 2. Pisma terezjańskie: świadectwo życia
Cz. 3. Pisma terezjańskie: świadectwo życia -cd.
Cz. 4. Modlitwa, droga doskonałości chrześcijańskiej
Cz. 5. Doświadczenie tajemnicy Boga

[1] Por. T. de la Cruz, J. Castellano, Santa Teresa de Jesús. Actualidad. Panporama editorial. Estudios biográficos. Estudios doctrinales, „Ephemerides Carmeliticae”, 19 (1968), s. 9-44; Santa Teresa de Jesús, Doctora de la Iglesia. Documentos oficiales del Proceso canónico, Madrid 1970. Na wiele mało znanych i pochodzących z pierwszej ręki faktów związanych z procesem doktoratu terezjańskiego zwrócił uwagę A. Ballestrero, Il Magistero di Teresa di Gesù Dottore della Chiesa, „Rivista di vita spirituals”, 49 (1995), s. 667-682. O ważności i nowości kryteriów związanych z ogłoszeniem doktoratu, por. mój artykuł Eminens doctrina. Un requisito necessario para ser Doctor de la Iglesia, „Teresianum”, 46 (1995), s. 3-21.

[2] S. de la Sagrada Familia, T. de la Cruz, Bibliografía del Doctorado teresiano. Glosa a la Bibliografía del doctorado teresiano, „Ephemerides Carmeliticae”, 22 (1971), s. 399-542; M.D. Sánchez, Bibliografia del Centenario Teresiano, „Teresianum”, 34 (1983), s. 355-451; Bibliographia IV Centenarii mortis Sanctae Teresiae a Iesu (1981-1982), w: Archivium Bibliographicum Carmeli Teresiani, Roma 1981-1983, s. 1-372.

[3] Concordancias de los escritos de Santa Teresa de Jesús. Wydanie przygotowane przez J.L. Astigarraga we współpracy A. Borrella, Edizioni OCD, Roma 2000, t. 1 i 2.

[4] Diccionario de Santa Teresa de Jesús, red. T. Álvarez, Monte Carmelo, Burgos 2000.

[5]Aby zobaczyć dorobek wydawniczy ostatnich dziesięcioleci odsyłam do następujących opracowań bibliograficznych: J. Castellano Cervera, Presencia de Santa Teresa de Jesús en la teología y en la espiritualidad actual. Bilance y perspectivas, „Teresianum”, 33 (1982), s. 181-232; tegoż, Balance de los estudios doctrinales (IV Centenario), „El Monte Carmelo”, 90 (1982) s. 64-85; tegoż, El doctorado de Santa Teresa y su nueva presencia teológica, w: S. Ros García, La percepción de los místicos. Teresa de Jesús y Juan de la Cruz, Salamanca 1997, s. 205-228. S. Ros García, Los estudios teresianos: panorama de actualidad y perspectivas de tratamiento, „Teresianum”, 38 (1987), s. 149-209.

[6] Por. Orientaciones pastorales sobre el movimiento carismático en los Estados Unidos, „Ecclesia”, nr 1735, 12 kwietnia 1975, s. 16.

[7] Por. J. Castellano Cervera, Nel XXV anniversario del Dottorato di Santa Teresa. Memorial stolica e attualità ecclesiale, „Rivista di vita spirituals”, 49 (1995), s. 683-704. Katalog wystawy zawiera niektóre bardzo interesujące opracowania dzieł Teresy; por. Castello interior. Teresa de Jesús y El siglo XVI, Catedral de Ávila 1995. Akta kongresu nie zostały opublikowane. Natomiast w 1996 r., od 20 do 26 września, odbył się w Ávila, w Międzynarodowym Centrum Terezjańsko-Sanjuanistycznym, kongres na temat: Odbiór mistyków. Teresa od Jezusa i Jan od Krzyża, z wieloma ważnymi wypowiedziami dotyczącymi różnych aspektów historycznych i doktrynalnych twórczości Świętej Teresy. Por. op .cit. Aby zaktualizować bibliografię terezjańską, należy odwołać się do bieżących bibliografii duchowości jak Bibliographia Internationalis Spiritualitatis (BIS), roczne opracowanie Teresianum w Rzymie oraz Roczna bibliografia karmelitańska w czasopiśmie Instytutu Św. Alberta w Rzymie Carmelus, jak również do innych czasopism karmelitańskich. Cytuję jako przykład niedawne wydania monograficzne Revista de Espiritualidad: Teresa de Jesús. Presencia permanente, numery 222-223, w roku 1997 i Leer hoy a Santa Teresa de Jesús, nr 243, kwiecień-czerwiec 2002.

[8] Wskazaliśmy na niektóre odniesienia do doświadczenia Świętej w ruchach duchowych naszych czasów w książce Carismi per il terzo millennio. I movimenti ecclesiali e le nuove comunità, Edizioni OCD, Roma 2001. Figurę Świętej skonfrontowałem z ruchem charyzmatycznym w tekście Santa Teresa y la renovación carismática. Una confrontación necesaria, „Vida espiritual”, 58 (1978), s. 121-148.

[9] Por. na przykład T.L. López Baralt, Santa Teresa de Jesús y El Islam, „Teresianum”, 33 (1982), s. 629-678; G. de Souza, Teresian mysticism and Yoga, Mangalore 1981; J. Pérez Remón, Misticismo oriental y misticismo cristiano. Caso típico: Teresa de Jesús, Bilbao 1985.