Duchowość św. Teresy od Jezusa Cz. 3. Pisma terezjańskie: świadectwo życia -cd.

2 października, 2020

Świadectwo prędko staje się nauczaniem – magisterium. Książki Teresy stają się wzorcem, są uznane przez Kościół, uznaje się ich nauczanie w dziedzinie modlitwy i chrześcijańskiej doskonałości, zbierają pochwały jak rzadko które dzieła z kręgu literatury chrześcijańskiej. Cztery wieki ich obecności zwieńczone są przyznaniem, czy raczej uznaniem, doktoratu Teresy w Kościele powszechnym^[1].

Dzisiaj każdemu czytelnikowi, który wysłuchuje jej zwierzeń, Teresa powierza na nowo swoje świadectwo i nauczanie, gdyż jest ona darem dla Kościoła wszech czasów, tego z przeszłości, i tego dzisiejszego

d) Obiektywna mistyka i subiektywne poznanie

Uderzające jest dla nas zastrzeżenie, jakie w pewnych środowiskach teologii i liturgii wysuwa się wobec Teresy od Jezusa, iż w jej doświadczeniu postrzeganie o charakterze psychologicznym ma przewagę nad obiektywizmem tajemnicy łaski i życia duchowego.

Zwróciliśmy uwagę na to, że charakterystyczne dla świadectwa Teresy jest zawarte w nim dwojakie potwierdzenie: rzeczywistości nadprzyrodzonych z jednej oraz nadzwyczajnej percepcji psychologicznej z drugiej strony. Mam wrażenie, że w minionych epokach wśród badaczy Świętej narosła przesadna troska o to, by uwydatnić zjawiskowe przymioty jej życia, różne stopnie modlitwy i rozmaite łaski mistyczne, podczas gdy zostawiono w cieniu, lub na drugim planie, obecne w nich treści religijne i obiektywny wymiar doświadczanych rzeczywistości. Doprowadziło to do uogólniających i niesprawiedliwych zarzutów o subiektywizm, psychologizm i introspekcję w odniesieniu do doktryny terezjańskiej oraz do uczniów z jej szkoły. Informacje otrzymywane z drugiej ręki i wyraźnie stronnicze upodobania związane z daną epoką podtrzymywały w pewnym sensie istnienie owych uprzedzeń, aż do uczynienia z nich stereotypów.

Lektura dzieł Świętej, dokonana ze spokojem i w sposób całościowy, i ze zwróceniem szczególnej uwagi na ich treść oraz źródła – Biblię i liturgię – dowodzi w sposób jasny obiektywności mistyki terezjańskiej. Trójca Święta, Chrystus, Kościół stanowią przedmiot zjawisk mistycznych, których źródłem jest Słowo Boże i życie sakramentalne, a szczególnie Eucharystia. Kościelne, miarowe obchody roku liturgicznego stanowią ich oprawę, a zarazem okazję do doświadczenia tajemnicy; historia zbawienia stanowi wzór życia duchowego; cnoty, zwłaszcza miłość, są naturalnymi owocami owego mistycznego doświadczenia. W uważnym porównaniu, którego Teresa dokonuje w celu samodzielnego rozeznania własnych doświadczeń, Pismo Święte, doktryna Kościoła, teologia służą jej, aby poświadczyć wiarygodność prawdziwości tego, co jest treścią jej własnej mistycznej kontemplacji. Doskonała zgodność między tym, co ona przeżywa, a tym, w co Kościół wierzy, jest najlepszą gwarancją prawdziwości jej – tak przez nią zwanej – „mistycznej teologii”.

Dziś, uprawiając teologię i duchowość, jesteśmy bardziej uwrażliwieni na treści obiektywne, i jest rzeczą słuszną, żeby wskazać na nie, wykładając doktrynę terezjańską. Nie możemy jednakże nadmiernie relatywizować wagi zjawiskowości. Zdaje się oczywistym, że wśród kryteriów, do których odwołuje się Święta, na pierwszym miejscu figurują owoce świętości, które dana łaska pozostawia w osobie. Z tym kryterium Teresa wiąże prawdziwość każdego duchowego doświadczenia. Musimy jednak również przyznać, że świadectwo dane przez nią w odniesieniu do tak wzniosłych tajemnic jak Trójca Św., zamieszkiwanie, wspólnota z Chrystusem chwalebnym w Eucharystii i doświadczanie zbawczego działania męki Pańskiej opiera się dokładnie na całym szeregu nadzwyczajnych zjawisk, które pozwoliły jej na owych tajemnic percepcję. Nie zapominajmy o tym, że dziś, jeszcze bardziej niż wczoraj, wielkich wysiłków dokłada się do tego, aby w należyty sposób zbadać i ocenić egzystencjalną stronę życia chrześcijańskiego, to znaczy religijnego doświadczenia, włączając w nie i to o charakterze nadzwyczajnym. W przeciwnym razie rzeczywistości nadprzyrodzone pozostałyby czymś ezoterycznym, wyjętym z życia, czystym przedmiotem zewnętrznej kontemplacji, zamiast być życiem, które przenika w głąb włókien tkanki ludzkiego bytu. Mistagogia – doświadczenie tajemnicy – jest hasłem przewodnim w duchowości chrześcijańskiej. Ci, którzy w wierze danej Słowu Bożemu i w obrębie liturgicznej symboliki codziennie przeżywają tajemnice, rozpoznają w Teresie od Jezusa uprzywilejowanego świadka prawd zawartych w Piśmie Świętym i uznają w niej charyzmat Doktora mistycznego. Obiektywizm tajemnicy i zjawiskowość doświadczeń są częścią tego samego charyzmatu świadectwa i nauczania.

Źródła jej wiedzy

Znając pisma terezjańskie, w sposób naturalny rodzą się pytania o źródła, z których Teresa czerpie swoją wiedzę. Te karty literatury duchowej nie biorą się z niczego. Zakładają istnienie formacji, środowiska wyznającego określoną doktrynę. Znajdują się na nich stwierdzenia i opinie, które umiejscawiają nas w konkretnym kontekście myśli religijnej, są aluzje Teresy do książek i lektur, tu i ówdzie obecne są wielorakie i różnej wagi szczegóły sygnalizujące wpływy, jakim podlega^[2].

Możemy dokonać rozróżnienia między źródłami jej wiedzy i czynnikami o charakterze literackim, wpływającymi na jej pisanie. Te ostatnie są nieliczne. Pióro Teresy samo wyraża już to, co stało się w niej syntezą życia. Nie ma ani takiej książki, ani autora duchowego, z których ona czerpałaby wzór lub też, którzy mieliby znaczny wpływ na formę jakiejkolwiek z jej ksiąg. Teresa jest oryginalna. Wpływy, którym podlega, są uprzednie względem powstawania jej pism, i zostały już przepuszczone przez sito jej życia. Moglibyśmy też zaryzykować następujące twierdzenie: w miarę jak nauczanie Teresy przybiera dojrzałą formę, zanikają również odniesienia do książek czy autorów. W Życiu pozostają jeszcze ślady przeczytanych lektur, w Drodze doskonałości, w myśli autorki, obecne są już raczej odniesienia do kierunków i prądów duchowych. W Zamku wewnętrznym zanikają faktycznie jednoznaczne wzmianki lektur czy prądów myślowych: Teresa pisze już jako nauczycielka niezależna i uznana przez innych.

Dobrze jest jednak wspomnieć niektóre ze źródeł zarówno natury literackiej, jak i życiowej, z których czerpane są jej doświadczenie i nauczanie.

a) Lektury Świętej Teresy

Już od dziecka Teresa była zapaloną czytelniczką. Pochłaniała książki z wielką namiętnością, w której mieszały się z sobą kobieca ciekawość i metafizyczny niepokój o prawdę. W bibliotece jej ojca, don Alonso, znajdowały się najlepsze książki epoki. W celi klasztoru Wcielenia doña Teresa trzymała religijne bestsellery ówczesnych czasów. Kiedy będzie pisać niektóre z norm Konstytucji dla klasztoru Św. Józefa, zarezerwuje cały jeden paragraf na wskazanie dobrych książek, jakie należy przechowywać, wyliczając ulubione przez nią tytuły, „gdyż jest to konieczna strawa dla duszy, tak jak jedzenie dla ciała” (K 8). Dzięki jej dokładnemu świadectwu znamy cały szereg należących do różnych autorów i kierunków książek o tematyce duchowej, które ona przeczytała, i które to w szczególnych chwilach jej życia wywarły na nią wyjątkowy wpływ. Wśród tekstów patrystycznych powinniśmy wspomnieć o Wyznaniach św. Augustyna, Listach św. Hieronima, Moraliach św. Grzegorza Wielkiego^[3]. Z duchowej literatury średniowiecznej pozostaje wspomnienie Contemptus mundi (O naśladowaniu Chrystusa) i Kartuza czy też Życia Chrystusa Landolfa z Saksonii^[4]. Jest też długa lista książek napisanych przez współczesnych jej duchowych autorów, takich jak Osuna, Laredo, Alonso z Madrytu, Piotr z Alkantary, Luis z Granady, Jan z Awili, Bernabé z Palmy…^[5].

Trudno ocenić wpływ, jaki owe książki mogły wywrzeć na doświadczeniu Teresy. Wpływ literacki jest nieznaczny. Jakiś cytat czy zapożyczenie, forma literacka czy metafora, jak ta o „gołębicy”, którą można znaleźć u Osuny, nie wystarczą, aby stwierdzić o ich poważnym i decydującym znaczeniu. Teresa czytała i przyswajała sobie teksty, zgadzając się czasami z ich treścią, a innym razem odrzucając ją, tak jak czyni to względem teorii dotyczących człowieczeństwa Chrystusa w kontemplacji (por. Ż 22). Kiedy pisze, książki są od niej odległe. Nie ucieka się do ich schematów ani nie cytuje ich z dokładnością: ogólnikowe reminiscencje, nic więcej. Pozostaje z nich to, co przeszło przez jej życie.

b) Prądy duchowe epoki

Większy wpływ wywierają na nią prądy duchowe epoki, zrodzone być może z książek, ale przekazywane drogą z ust do ust, w postaci opinii lub kategorycznych tez. Są one wskaźnikiem wyraźnie określonych postaw, obecnych w ogarniętym gorączką i podejrzliwością środowisku duchowości. Teresa zanurzona jest w tym otoczeniu: teorie teologów i uduchowionych dotykają ją samą, ciałem i duszą znajduje się w samym centrum życia duchowego epoki. Jej ulubieni autorzy stali się ofiarami konfiskaty ich własnych dzieł, znalazłszy się na zatwierdzonym przez Świętą Inkwizycję indeksie książek zakazanych z 1559 roku (por Ż 26,6). Cenzorzy nie oszczędzili i rękopisów Drogi doskonałości dokonując interwencji wszędzie tam, gdzie Teresa wkracza w toczącą się wówczas doktrynalną dyskusję^[6]. Nie zabraknie też po jej śmierci gorliwych inkwizytorów piszących przeciwko jej dziełom całe memoriały^[7].

W takim kontekście – czując, że to kwestie o życiowym znaczeniu – Teresa przechodzi od formy osobistego świadectwa do wyraźnej postawy doktrynalnej, wyrażanej przez nią jasno polemizującym tonem, opartej o własne idee oraz argumenty. Wychodząc od własnego doświadczenia, zapoczątkowuje dyskusję o człowieczeństwie Chrystusa (Ż 22). W dziedzinie sumienia w sposób zdecydowany zabiera głos w sprawach wiążących się z jej kobiecą kondycją, z doświadczeniem modlitewnym i racją bytu nowej wspólnoty kontemplacyjnej, którą założyła, otwierając klasztor Św. Józefa w Ávila. Są to polemiczne tematy obecne w Drodze doskonałości, dotyczące zdolności kobiet do życia kontemplacyjnego, niebezpieczeństw związanych z modlitwą myślną, czystej miłości^[8]. Zauważmy przy okazji, że wśród najbardziej ortodoksyjnych teologów panowała nadwrażliwość w kwestiach dotyczących nauki Kościoła odrzuconej przez Lutra, sprecyzowanej przez Sobór, a źle zinterpretowanej przez niektóre środowiska duchowe epoki. Teresa pisze w tym małym doktrynalnym światku, zajmując własne stanowisko i ściśle określając swoją doktrynę.

c) Ustne magisterium erudytów

Jest i drugi nurt wpływów doktrynalnych, trudniejszy do określenia: ustne nauczanie erudytów, uczonych. Teresa utrzymywała stosunki z najlepszymi teologami hiszpańskimi, wspierała się radą wielu spowiedników i udało jej się wejść w kontakt z osobami wielkiej sławy i świętości jak Luis z Granady, Franciszek Borgiasz i Jan z Ávila. Trzymała się blisko Jana od Krzyża, jej „małego Seneki”, bez wątpienia najlepszego mistrza i najbardziej doświadczonego człowieka ducha w jej czasach. Kazania i prośby o radę, żywe dyskusje powoli ukształtowały w Teresie prawdę, czyniąc to z większą mocą, niż mogłyby tego dokonać książki. Stąd jej miłość do „erudytów” i wysokie mniemanie o funkcji, jaką pełnią w Kościele^[9]. Ich ustne nauczanie nie przyniosło może naszej autorce nowych odkryć, ale było punktem odniesienia w jej życiu, w ich towarzystwie uwrażliwiła siebie na katolickie prawdy. Zaczynając od kompleksu kobiety nieuczonej, szukała w owych teologach oparcia i poczucia pewności. W polemice ludzi duchownych z erudytami bierze stronę tych ostatnich i ogarnia ją wzruszenie na myśl o teologach, którzy muszą kroczyć jednocześnie drogą badania prawdy i drogą dyscypliny życia zakonnego^[10]. Teresa nabiera powoli coraz więcej pewności, umie wypowiedzieć się przeciwko opiniom innych, a dzieje się to w miarę poznania nauki „jedynego mistrza” i jak ona sama staje się mistrzynią, osiągając szczyty duchowego doświadczenia.

d) Jej „żywa księga”: Chrystus, jedyny mistrz Teresy

Spomiędzy wszystkich źródeł wiedzy zdobytej przez Teresę, trzeba w należyty sposób podkreślić jej doświadczenie duchowe uosobione w Chrystusie, prawdziwym i jedynym jej Mistrzu. Tysiące razy przypomina o tym w swoich pismach: „Jego Majestat był zawsze moim nauczycielem” (Ż 12,6); „Później zrozumiałam, że gdyby Pan mi tego nie ukazał, ja [sama] niewiele mogłam nauczyć się za pomocą książek, ponieważ niczego [z tego] nie rozumiałam, dopóki Jego Majestat nie dał mi tego zrozumieć przez doświadczenie” (Ż 22,3). Kontrast na linii książki – doświadczenie, uczeni – Boski Mistrz nabiera znaczenia w chwili ustanowienia w 1559 roku indeksu ksiąg zakazanych: „Kiedy zabrano [nam] wiele książek [wydanych] w naszym rodzimym języku, aby [uniemożliwić] ich czytanie, boleśnie to przeżyłam, gdyż czytanie niektórych z nich dawało mi [chwile] odprężenia, a nie mogłam już [tego robić], gdyż pozostawiono [jedynie] te po łacinie” (Ż 26,5). Przekonanie Teresy do tego Boskiego nauczania skłania ją do zalecania wszystkim, aby pozwalali się kształcić przez niebieskiego Mistrza^[11]. Wpływ Chrystusa na mądrość Teresy dokonuje się w bardzo różnych formach, które teraz postaramy się przynajmniej wymienić.

Przede wszystkim poprzez Słowo Boże w Piśmie Świętym. Nie da się przecenić uprzywilejowanego miejsca, jakie Biblia zajmuje w duchowości Teresy. Nawet jeśli przyjąć, że kontakt Teresy ze Słowem Bożym miał charakter fragmentaryczny, ograniczony nieraz barierą łaciny i zubożony brakiem wiedzy mogącej ogarnąć całość posłania biblijnego, należy jednak przyznać decydującą rolę, jaką odegrało ono w jej duchowej formacji i w jej nauczaniu^[12]. Z ust Chrystusa usłyszała tak znaczące słowa jak te: „Wszelka szkoda, która pojawia się na świecie, wynika z nieprzyjmowania prawd Pisma z jasną [oczywistością] prawdy. [Ani] jedna tylda nie pozostanie z niego niewypełniona” (Ż 40,1). Gotowa jest umierać tysiąc razy „za którąkolwiek z prawd Pisma Świętego” (Ż 33,5). Jej miłość do Ewangelii jest przysłowiowa: „Co do mnie, do słów Ewangelii zawsze byłam przywiązana i zawsze mocniej mnie do siebie przyciągały (bardziej mi pomagały skupić się w sobie) niż wszelkie książki najznakomitszych autorów” (D 21,4). Cytaty i reminiscencje biblijne wychodzą jednym ciągiem spod pióra Świętej, przede wszystkim wówczas, kiedy chce wytłumaczyć, na czym polega jakaś szczególna łaska^[13]. Jak można zauważyć w Wołaniach duszy do Boga, jej modlitwa utkana jest do tego stopnia ze słów Biblii odbijających się echem w jej duszy, że przeradzają się one w swego rodzaju psalmy terezjańskie, spontanicznie skomponowane z okruchów Słowa Bożego^[14]. Kluczowe tematy jej mistycznego nauczania, takie jak zamieszkiwanie Trójcy Św. i zjednoczenie z Bogiem, opierają się na solidnej biblijnej egzegezie. W naturalny sposób pióro Teresy kreśli na papierze teksty św. Jana i św. Pawła poświęcone tym tajemnicom. Możemy jeszcze dodać, że na tle historii interpretacji owych tekstów ze strony Kościoła, jest to egzegeza mądrościowa i doświadczalna. Najważniejsze symbole, jakimi posługuje się Święta Teresa, posiadają swoje biblijne korzenie i tworzą model „duchowej egzegezy” Słowa Bożego; postacie biblijne są dobrze znane Świętej, która przy lekturze wielu tekstów Pisma obdarowywana była mistycznymi doznaniami. Dużo odwołań do Biblii obecnych w pismach terezjańskich pozostaje wciąż do odkrycia i zbadania. Bez cienia wątpliwości Biblia, jako tekst przeżywany i doświadczany przez nią samą, jest podstawowym źródłem jej doktryny. Teresa jest żywą egzegezą Słowa Bożego.

Nauczanie Chrystusa jest też jej przekazane w formie objawień. Teresa zebrała słowa i natchnienia otrzymane na spotkaniach z Jezusem. Odczytując je ponownie, można odnaleźć niezwykłe podobieństwo, jakie łączy te wyrażenia ze słowami obecnymi w Biblii, szczególnie w Ewangeliach, z racji tego, że są one w logiczny sposób interpretacją objawienia, które dalej trwa na poziomie językowym i znaczeniowym. Poza tym, są to jak najbardziej ludzkie słowa, ukazujące „wyrozumiałość” Boga, który, jak to bywało już w przeszłości, nie przestaje traktować ludzi jak przyjaciół; słowa potwierdzające dominującą pozycję języka biblijnego i jego zastosowanie do konkretnych faktów i sytuacji. Trzeba połączyć w jedną całość to, czego Teresa zdołała nauczyć się od Pana za pośrednictwem niezwykłego doświadczenia wizji i innych zjawisk mistycznych, z siłą jej mądrościowego poznania miłości. Typowym tego przykładem jest najwyższych lotów kontemplacja trynitarnej tajemnicy Boga i niezmierna głębia poznania jedności i trójosobowości Boga oraz tajemnicy jego wcielenia, do jakiej Teresa dochodzi^[15].

Na koniec, jest też najprostsze źródło poznania duchowego, jakim jest samo życie kontemplowane w świetle wiary, albo też mądrość, jaką zdobywa się rozważając tajemnice Chrystusa. O takim poznaniu myśli Święta, kiedy twierdzi, co następuje:

Pan okazywał mi tak wiele miłości, pouczając mnie na różne sposoby, że bardzo mało lub prawie w ogóle nie potrzebowałam książek. Jego Majestat był prawdziwą księgą, gdzie dane mi było zobaczyć prawdy. Błogosławiona niech będzie taka księga, która pozostawia wyryte to, co ma się wyczytać i uczynić, tak, że nie można tego zapomnieć! Któż, gdy dane mu będzie zobaczyć Pana okrytego ranami i dręczonego prześladowaniami, nie obejmie ich swoimi ramionami i nie pokocha ich, i nie zapragnie?
Księga życia 26,5

e) Życiowa synteza

Wszystkie te źródła, wywierając właściwy im wpływ, formują główny nurt mądrości Teresy. Dzięki nim dochodzi ona do syntezy swojego życia zawartej w jej pismach, gdzie znajdują swoje wspólne odbicie jej doświadczenie życiowe, życie nadprzyrodzone, przyswojone przez nią rozmowy, zdarzenia i opinie na temat otaczającej ją rzeczywistości, oraz przemożne działanie wewnętrznego Mistrza.

Z duszą wypełnioną tym wszystkim, Teresa chwyta za pióro jak ktoś, kto podkrada czas przeznaczony na pracę i na modlitwę w chórze, czuje miejscami własną słabość i kobiecą niewiedzę, czuje ciężar i zarazem łaskę posłuszeństwa, które popycha ją do przodu. Pióro szybko przesuwa się po papierze, pozostawiając na nim znaki o wielkiej sile wymowy. Pisze jak „notariusz”, jak o niej się wyraził O. Gracjan. Bez wcześniej poczynionych schematów i bez skreśleń, zapełnia jednym ciągiem karty, które jeszcze dzisiaj możemy w dużej części ze zdumieniem podziwiać, karty, które są piękną kopią tego, co wewnętrzny Mistrz stopniowo zapisywał literami Ducha w życiu Teresy od Jezusa. Charyzmat doświadczenia dopełniony został łaską umiejętności wypowiedzenia go.

Karty chrześcijańskiej literatury

Książki Teresy należą do najlepszych kart literatury chrześcijańskiej. Znajdują swoje miejsce wśród najpiękniejszych owoców duchowej tradycji Kościoła, w łączności z bogactwem mistyki Wschodu i Zachodu. Posiadają styl Ewangelii i Listów Pawłowych, są wyznaniem, jak księga św. Augustyna, i duchowym komentarzem do Pisma Świętego, na podobieństwo Orygenesa. Teresa może się znaleźć na długiej liście pisarzy chrześcijańskich, poczynając od Cypriana aż po nasze dni, którzy opatrzyli własnym komentarzem modlitwę Ojcze nasz. Jej teksty o modlitwie mogą być stawiane na równi z antologiami duchowymi, które, jak Filocalìa, zebrały w całość to, co najlepsze u pisarzy Wschodu, w ich doktrynie na temat modlitwy. To karty autentycznej chrześcijańskiej literatury. Odnajdujemy na nich niektóre istotne wątki, właściwe tekstom najlepszej kościelnej tradycji.

Są nade wszystko wyznaniem, świadectwem (exomologhesis – wyznanie: tak, z wielkim wyczuciem, przetłumaczony został na język grecki tytuł Życia czyli autobiografii Teresy). Chodzi o wyrażone na głos, wobec całego Kościoła, wyznanie własnych grzechów i Bożej łaski. Teresa interpretuje własne życie na płaszczyźnie wiary, jak historię zbawienia. Wyznanie, jakie z niego czyni, jest doksologiczne, ma charakter chwalebny: jest zaproszeniem do tego, aby czytając jej świadectwo, czytelnik przyłączył się do niej w śpiewnym wychwalaniu miłosierdzia Pana.

Są również teologią, mówieniem o Bogu, znajomością Boga. Wysiłek włożony w poszukiwanie sensu własnej egzystencji w świetle wiary, przemienia świadectwo Teresy w autentyczną teologię. Grają tu rolę zrozumienie Pisma Świętego, wierność depozytowi wiary, bycie w zgodności z duchową tradycją Kościoła. Nie jest to zwykłe powtarzanie prawd, ale wyrafinowane w smaku przenikanie w głąb tajemnicy. Pierwsze miejsce zajmuje tu teologia duchowości – kontemplacyjne poznanie tajemnicy Boga – a drugie: teologiczne nauczanie, które konkretyzuje się w przekazie jej doświadczenia Boga. Teologia pojęta całościowo, w której współgrają poznanie i miłość, oraz teologia niewypowiedzianego, która stawia człowieka w obliczu tajemnicy Boga. Teologia modlitewna, czy też „na klęczkach”, jak to precyzował teolog Y.M. Congar, bardziej nasycona mądrością i okazująca szacunek niż teologia katedralna, czy też „na siedząco”, ta, której jest dziś najwięcej. Słusznie nazywa się pierwszą „teologią świętych”.

Wreszcie są to księgi chrześcijańskiej pedagogii, zaproszenie do przeżycia tajemnic (do mistagogii, jak to niegdyś mówiono, a do czego dziś na nowo się wraca). Święta pisze, aby zarazić innych, zaprosić do pójścia tą samą drogą. Prowadzi z czytelnikiem dialog, uprzedza go w trudnościach i zgaduje jego reakcje. Kto przerzuca te strony, zagłębia się w doświadczeniu Teresy, poddaje się drganiom obecnym w jej świadectwie i czuje się popychany ku osobistemu przeżywaniu tego, co przeczytał. Teresa zaprasza do duchowej przygody.

Spośród tych wymienionych form literackich, które przenikają wszystkie pisma terezjańskie, w Życiu dominują wyznania, w Drodze doskonałości pedagogia, a w Mieszkaniach teologia.

Jest wreszcie cały szereg innych pism świadczących o ludzkim i duchowym bogactwie autorki. Sprawozdania duchowe uzupełniają autobiografię, opowiadając o nadzwyczajnych łaskach. Wołania duszy do Boga pozwalają nam uczestniczyć w modlitwie Teresy, przeniknąć w jej intymne obcowanie z Bogiem. Rozważania o Pieśni nad pieśniami, śmiały komentarz do tej księgi biblijnej, to mały traktat o życiu duchowym. Poezje, teksty liryczne i mające towarzyszyć rekreacjom charakteryzują się różnorodnym literackim i duchowym walorem. Księga fundacji, historia rodzącego się Karmelu, jest świadectwem niestrudzonej działalności na arenie Kościoła, w którym opisane są kwiatki i gorycze związane z jej początkami. Listy, pomnik otwartego na życie społeczne ducha Świętej, ukazują jej wielką zdolność do budowania przyjaźni i dokumentują bogactwem szczegółów złożoną działalność Teresy, stosunki utrzymywane przez nią z przyjaciółmi i wrogami na przestrzeni lat poświęconych fundacjom, i aż do momentu na krótko przed śmiercią. Istnieją też dwa pisma, które pokazują nam jej talent jako prawodawczyni, naznaczonej jednak matczyną wręcz czułością: są to Konstytucje i Wizytowanie klasztorów. I na zakończenie kilka krótkich utworów, wśród których wyróżniają się swoim mieszanym, żartobliwym i zarazem duchowym językiem, Vejamen i Sfido^[16].

Oto Teresa, duchowa pisarka posiadająca własny styl i siłę doktrynalnego świadectwa, które wyraża za pośrednictwem różnych form literackich, wielorakich w treściach i bogatych w odcienie człowieczeństwa. Na tych kartach literatury chrześcijańskiej wybija się na pierwszy plan to, co jest najbardziej specyficznym świadectwem Teresy: jej droga modlitwy, a w jej ramach – duchowa percepcja nadprzyrodzonego świata, ewangeliczne cechy jej duchowości, wcielenie tych wartości w życie w Kościele oraz otwartość na wszystko to, co ludzkie.

Czytelnik jest zaproszony do tego, aby zapuścić się w głąb nadprzyrodzonego świata Świętej i w nim, jak w soczewce, cieszyć się kontemplacją wszystkich tych bogactw.

Przeczytaj także:

Cz. 1. Teresa od Jezusa: mistrzyni duchowa na dzisiejsze czasy
Cz. 2. Pisma terezjańskie: świadectwo życia
Cz. 4. Modlitwa, droga doskonałości chrześcijańskiej
Cz. 5. Doświadczenie tajemnicy Boga

[1] Nie cytujemy tutaj wszystkich tekstów, które wyszły spod pióra teologów i papieży, odnoszących się do pism Teresy i wyrażających dla nich aprobatę. Miarodajną syntezę można znaleźć w Santa Teresa de Jesús, Doctora de la Iglesia. Documentos oficiales del Proceso canónico, Madryt 1970, s. 74-96 i 102-107.

[2] Na temat lektur Świętej i wpływów o charakterze literackim, jakim podlega jej twórczość por. klasyczne opracowanie pióra G. Etchegoyena, L’amour divin, Essai sur les sources de Saint Thérèse, Paryż 1923; uaktualniona synteza w tym temacie w: T. Álvarez, Lecturas teresianas, w: Diccionario de Santa Teresa de Jesús, s. 891-900. Temat stosunków między luteranizmem a Św. Teresą poruszony został przez różnych autorów pod różnym kątem: por. D. de Pablo Maraoto, Santa Teresa de Jesús u El protestantismo español, „Revista de Espiritualidad”, 40 (1981), s. 277-309; J. Boulet, Thérèse d’Avila et Luther, deux grandes figures au temps de Charles Quint, „Carmel”, 2 (1982), s. 29-40; J. Moltmann, Die Wendung zur Christusmystik bei Teresa von Avila oder Teresa von Avila und Martin Luter, „Stimmen der Zeit”, 200 (1982), s. 449-463 (opublikowany po włosku: Teresa d’Avila e M. Lutero, „Rocca”, 41 (1982), sierpień-wrzesień, s. 46-51).

[3] „Czytałam Listy św. Hieronima (…)” (Ż 3,7); „Wiele pożytku (…) dało mi to, że czytałam historię Hioba w Moraliach św. Grzegorza” (Ż 5,8); „W tym czasie dostałam Wyznania św. Augustyna” (Ż 9,7).

[4] Por. Konstytucje nr 8; cytuje Kartuza w Ż 38,9; por.G. della Croce, La Vita Christi di Landolfio di Saksonia In Santa Teresa d’Avila, „Carmelus”, 29 (1981), s. 87-110.

[5] Teresa nawiązuje do Tercer Abbecedario Osuny w Ż 4,7; cytuje go pośrednio w Ż 22,1-5; 4M 3,2; cytuje B. de Laredo, Salita del Monte Sion, w Ż 23,12; aluzja do książki autorstwa A. da Madrid, Arte de srvir í Dios, w Ż 12,2; do książek o modlitwie Piotra z Alkantary w Ż 30,2. Dla badań na temat wpływu tych i innych autorów, por. T. de la Cruz, Introducción al. Camino de perfección, Rzym 1965, s. 43*-66*.

[6] Na ten temat por. Wprowadzenie, w: Cammino di perfezione, Rzym 1965, s. 66*-83*; na marginesie jednej z polemizujących stron napisanych przez Teresę, cenzor odnotował: „zdaje się tu upominać inkwizytorów, którzy zakazują książek o modlitwie”; ibidem, s. 76.

[7] Zebrał i udokumentował procesy inkwizycji wobec Matki Teresy i jej książek E. Llamas Martínez, Santa Teresa de Jesús y la Inquisición Española, CSIC, Madryt 1972, w aneksie – s. 391-488 – można przeczytać różne memoriały przedstawione przez Inkwizycję przeciwko pismom terezjańskim.

[8] Por. T. de la Cruz, Santa Teresa y la polémica de la oración mental. Sentido polémico del „Camino de perfeción”, w Santa Teresa en el IV Centenario de la Reforma Carmelitana (seria konferencji wygłoszonych na uniwersytecie w marcu 1963 roku), Barcelona 1963, s. 41-61. Badania terezjańskie T. Álvareza, 3 tomy, zostały opublikowane niedawno: Estudios teresianos, Ed. Monte Carmelo, Burgos 1996.

[9] Niezliczone są teksty, w których Teresa wychwala ludzi uczonych i ich przymioty. Cytuję jedynie fragment, w którym Teresa eksponuje ich funkcję w Kościele: „Posiadają coś takiego, sama nie wiem co, że gdy [dana rzecz] jest prawdą, ponieważ Bóg zachowuje ich dla [przekazywania] światła swojemu Kościołowi, udziela im go, aby ona została uznana za taką” (5M 1,7).

[10] „Widzę ich poddanych trudom [życia] w zakonie, które są ogromne, pośród pokut i z marnym jedzeniem, podległych posłuszeństwu (…). A do tego [jeszcze] marny sen, cały ten trud, cały ten krzyż” (Ż 13,20).

[11] „Trzymajcież się tuż blisko, przy boku Boskiego Mistrza, z mocnym postanowieniem i gorącym pożądaniem nauczenia się tego, czego On was będzie uczył” (Dd 26,10); „O, jakże dobrego macie Mistrza, który, wiedząc jak się trafia do serca Ojca Jego, uczy nas drogi do Niego, ukazując nam, czym i jak możemy Jemu usłużyć” (Dd 32,11).

[12] Concordanze degli scritti di Santa Teresa di Gesù, Rzym 2000, s. 2921-2950, zbierają i dokumentują najważniejsze teksty biblijne cytowane przez Świętą. Dla wprowadzenia w temat, por. T. de la Cruz, Santa Teresa de Jesús contemplativa, op. cit., s. 33-40; P. della Madre di Dio, La Sacra Scrittura nelle opere di Santa Teresa, „El Monte carmelo”, 88 (1980), s. 305-334; R. Llamas, Santa Teresa de Jesús u su experiencia de la Sagrada Escritura, „Teresianum”, 33 (1982), s. 447-513; przykład obecności Biblii: J. Castellano, El entramado biblico del „Castello interior”, „Revista de Espiritualidad”, 56 (1997), s. 119-142; T. Álvarez, Simbología bíblica, w: Diccionario de Santa teresa, s. 1236-1278.

[13] Bardzo charakterystyczne jest zakończenie ostatniego Wołania, w którym Teresa przytacza spontanicznie cały imponujący szereg cytatów biblijnych.

[14] Święta cytuje chętnie tekst Ewangelii św. Jana 14,23-24 o zamieszkiwaniu Trójcy Św. (Sd 14^a,1; 66,10); tekst Listu św. Pawła do Galatów: „Teraz zaś już nie ja żyję, lecz żyje we mnie Chrystus” (Gal 2,20) przychodzi jej z pomocą, kiedy musi wytłumaczyć sens zjednoczenia z Bogiem czy z Chrystusem, któremu to zjednoczeniu nadaje silne znaczenie; por. Ż 6,9; Ż 18,14; Sd 3^a,10,42. Inny tekst Pawłowy, Fil 1,21: „Dla mnie bowiem żyć – to Chrystus, a umrzeć – to zysk” daje jej inspirację do wyrażenia tego, czym jest zjednoczenie mistyczne (por. 7M 2,5).

[15] Por. teksty o sięgających najwyższych poziomów doświadczeniach tajemnicy trynitarnej: Sd 36^a; 42^a; 43^a; 60^a; T 7,1,6.

[16] Potrzebne było zacytować tutaj wszystkie dzieła Teresy, aby wyraźnie wskazać na różnorodność stylu i twórczości. W poszczególnych wprowadzeniach do nich czytelnik znajdzie dokładniejszą ich prezentację na płaszczyźnie historycznej, literackiej i doktrynalnej. Wśród syntetycznych opracowań na temat doktryny Św. Teresy wspominamy S. Castro, Ser cristino según Santa Teresa. Teología y espiritualidad, Ed. De Espiritualidad, Madryt 1981; M. Herraiz, Santa Teresa, Maestra de espirituales, Instituto de Espiritualidad a distancia, Madryt 1984; T. Álvarez, Thérèse de Jésus (Avila), w: Dictionnaire de Spiritualité, t. XV, Paryż 1990, s. 611-658; idem, Teresa di Gesù, w: Dizionario Enciclopedico di Spiritualità, Città Nuova, Rzym 1990, s. 2479-2488.